Kürtçe Dersler-Kürtçe Zamirlerin Kullanımı(Cînavk)
Zamirler bilindiği gibi isimlerin yerini alan sözcüklerdir. Kürtçe’de zamirin karşılığı;
İsim = Nav Yer = Cîh.
Zamir de ismin yerini alan anlamında Cînavk olarak isimlendirilmiştir.
Derslerimiz içinde ayrıca ‘xwe’ (kendi) zamirinide işleyeceğiz.
Şahıs Zamirleri (Cînavkên Kesane)
Dönüşlü Zamir (Cînavka Vegerok)
Ek Şeklindeki Zamir (Cînavka Qertafi)
İyelik Zamiri (Cînavka Xwedîtiyê)
Yakınlaştırma Zamiri(Cînavka Berbihevîn)
Bağlaç Zamiri (Cînavka Girekî)
Bileşik Zamirler (Cînavkên Lihevxistî)
Belirtisiz Zamirler (Cînavkên Nebinavkirî)
Bitişik Zamir (Cînavkên Pêvebestî)
Soru Zamirleri (Cînavkên Pirsiyarî)
İşaret Zamirleri (Cînavkên Şanîdanê)
olmak üzere toplamda Kürtçe’de 11 Zamir çeşidi mevcuttur.
Şimdi zamirleri tek tek inceleyerek kısa özet ve örneklerle pekiştireceğiz.
1.Şahıs Zamirleri (Cînavkên Kesane)
özne durumunda olan zamirler
Ez (ben)
Tu (sen)
Ew (o) Ew Wî (er.)/Wê(byn) O
Em (biz)
Hûn (siz)
Ew (onlar)
Tümleç durumunda şahıs zamirleri:
Min (beni)
Te (seni)
Wî (eril) /Wê (dişil) (onu)
Me (bizi)
We (sizi)
Wan (onları)
şimdiki zaman
geçişsiz geçişli
Ez diçim.(ben gidiyorum.) Ez dibêjim. (ben söylüyorum:)
geçmiş zaman
geçişsiz geçişli
Ez çûm. (ben gittim.) Min got. (Ben söyledim.)
Tu min dibînî. (Beni görüyorsun.)
Ji bo te (Senin için)
Eğik durumdaki şahıs zamirleri, iyelik rolü de üstlenir:Hespên min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların atları)
“ê” zamiri:
Tekil
üçüncü şahısta ve eğik durumda, şahıs zamirinin ancak aşağıdaki
hallerde kullanılan ve iki cinste de ortak olan kısa bir ê biçimi
vardır:ez: ben (cînavka yekjimar a kesê yekemîn – birinci tekil şahıs zamiri)
em: biz (cînavka pirjimar a kesê yekemîn – birinci çoğul şahıs zamiri)
tu: sen (cînavka yekjimar a kesê duyemîn – ikinci tekil şahıs zamiri)
hûn: siz (cînavka pirjimar a kesê duyemîn – ikinci çoğul şahıs zamiri)
ew: o (cînavka yekjimar a kesê sêyemîn – üçüncü tekil şahıs zamiri)
ew: onlar (cînavka pirjimar a kesê duyemîn – üçüncü çoğul şahıs zamiri)
Örnekler
Lê tu?: Ya sen?
jî: de / da
ez jî: ben de
Ez jî Kurd im.: Ben de Kürdüm.
ew: o, onlar (ji bo herdu zayendiyan – her iki cins için)
Lê ew?: ya o?
Em kurd in: Biz Kürdüz.
kîi?: kim
Ew kî ne?: Onlar kimdir?
Ew Laz in.:Onlar Lazdır.
Na: hayır
Ne: Qertafa neyîniyê – Olumsuzluk bildiren ek (değil)
wisa / wiha / weha / usa / welê / werê / wer / waha / wa:
öyle, böyle, şöyle
Na, ne wiha ye!: Hayır öyle değil!
wekî: gibi, benzer, tarzında
û: ve, ile (bağlaç)
hûn: siz
Ez fêra xwe dixebitim : Ben dersime çalışıyorum. Min go :Ben dedim.
Tu kovar naxwazî? : Sen dergi istemiyor musun? Te sêv xwariye :Sen elma yemişsin.
Ew çû malê : O eve gitti. Wî defter xwest :O defter istemîş.(erk)
Emê pirtûk bixwînin : Biz kitap okuyacağız. Wê go çi?: O ne dedi? (byn.).
Hûn çi dikin? : Siz ne yapıyorsunuz? Me pênûs stendiye :Biz kalem almışız.
Ew çûn malê : Onlar eve gitti. We çi dî?: Siz ne gördünüz.
Wan nedî : Onlar görmediler.
İkinci
grup şahıs zamirleri sadece bazı fiilerin geçmiş zaman çekimlerinde
özne olarak kullanılabilirler. Gelecek zaman ve şimdiki zamanda
kullanılmazlar.
Cümlelerde geçen kelimelerin anlamları;
xanî : ev
dar : ağaç
sêv : elma
mişmiş : kaysı
daristan:rman
piling : kaplan
şêr :erkek aslan
şepal : dişi aslan
gur : kurt
kovar : dergi
komele : dernek
rûpel : sayfa
pel :yaprak
helbest : şiir
çîrok : hikaye
nivîs :yazı
nivîsandin: yazmak
xwendin:okumak
2.Dönüşlü Zamir (Cînavka Vegerok)
Kürtçede dönüşlü zamire tek örnek vardır o da ‘xwe’ dir. ‘Xwe’ nin Türkçe karşılığı ‘kendi’dir. ‘Xwe’
cümle içinde sadece nesne olarak kullanılır, özne olarak
kullanılmazlar. Yapılan fiil kendisini etkiler. Yani öznenin etkisi
kendine dönüyorsa bu dönüşlü zamirdir (Cînavka Vegerok). Dönüşlü Zamirde
cinsiyet farkı yoktur. Yani nötrdür. Yine Dönüşlü Zamirde çoğulluk,
tekillik yoktur. Kendisiyle beraber anılan öznenin tekil-çoğul durumuna
göre belirlenir.
Ben kendim yıkandım: Min xwe şûşt. Özne ‘ben’dir, yani ‘min’dır. Nesne yani yıkanan kendidir, ‘xwe’dir.
O kendini gördü mü?: Wî / Wê xwe dî? Özne ‘O’dur yanî ‘Wî/Wê’dır. ‘Wî’nin
erkekler için ‘O’ ‘Wê’nın dişiler için ‘O’ olduğunu belirtmiştik.
Ayşe kendi elbisesini dikti: Eyşeyê cilê xwe dirût. Özne Ayşe, nesne kendi yani ‘xwe’dir.
Hasan
kendi elini kesti: Hesen destê xwe birand. Özne Hasan’dır. Bu iki
cümlede (Ayşe ve Hasan kelimelerinin geçtiği cümleler) görüldüğü gibi
‘xwe’ nötr dür. Yani cinsiyet farkı yoktur.
Sen kendini yordun: Te xwe betiland. Özne ‘Te’dir, yani sen. ‘Xwe’ burada da nesnedir.
Biz kendimizi yorduk: Me xwe betiland. Cümlede görüldüğü gibi ‘xwe’ de çoğul ek yoktur. Fiilde de çoğulluk farkı yoktur.Onlar kendilerini yormadılar: Wan xwe nebetiland. Bu cümlede de Özne onlar yani ‘Wan’ nesne de ‘xwe’dır.
İyelik, öznelerin tümü için değil de yalnız bir tanesi için söz konusuysa o zaman XWE KULLANILMAZ! O şahısa özgü zamir kullanılır.
Min û te, me keriyê te anî gund. (Ben ve sen, senin sürünü köye götürdük.)daha örneklere açıklarsak;
Soro û Lezgîn û deya xwe hatin dersek => Soro, Lezgîn ve anneleri geldi demiş oluruz. Yani Soro ve Lezgîn’in annesi.
Fakat anne sadece birine aitse;Soro, Lezgîn û deya wî hatin deriz => Yani, Soro, Lezgîn ve annesi geldi.
XWE’nin kullanımına başka örnekler:
Ew dersa xwe dixwîne. (O kendi dersini okuyor.) eğer “Ew dersa wî dixwîne” deseydik; başkasının dersini okuyor anlamına gelirdi.
Ez te û birayê xwe dibînim. (Ben seni ve kendi kardeşimi görüyorum.) Eğer “Ez te û birayê te dibînim” deseydik seni ve kardeşini görüyorum demiş olurduk.
Ez pezê me diçêrînim. (Koyunlarımızı otlatıyorum.)
=> Bu
cümlede xwe KULLANILMAZ! Çünkü Özne “Ez” tekildir, fakat aitlik çoğul yani “me”dir. Ez pezê xwe diçêrînim dersek; kendi koyunlarımı otlatıyorum olur yani; “min”in yerine geçer.
3.Ek Şeklindeki Zamir (Cînavka Qertafî)
Bu zamir 3. tekil şahsın yerini alır. Türkçede buna örnek yoktur. Zaten kendisi bir ektir. Bu ek nötrdür yani bu ekin cinsiyeti yoktur. Ona kelimesini kısaltır. Bu ek ‘ê’ ekidir. Bu daha çok süreç içerisinde kullanıla kullanıla kısalmış kelimelere örnektir. Kürtçede bu tür kullanılışlara sıkça rastlanır.
Örneğin bugün kelimesi aslında ‘ev roj’ iken, süreç içerisinde ‘îro’ ya dönüşmüştür.
Ben ona söyledim: Min got wî/wê….. Min gotê Sen Batman’a gittin mi?: Tu çûy Batmanê…. Tu çûyê?
Burada ‘y’ kaynaştırma harfidir.
Onlar ona okudu: Wan xwende wî/wê… Wan xwendê
Biz ona sattık: Me firote wî/wê… Me firotê
4.İYELİK ZAMİRLERİ (CÎNAVKÊN XWEDÎTIYÊ)
İyelik zamirleri daha çok diğer zamirlerin bir araya gelmesiyle oluşur. Kendi başlarına iyelik zamirleri yoktur. İsim takısı ve bazı nesne zamirleri bir araya gelerek iyelik zamirlerini oluştururlar. Üç isim takısı vardır. Buların aracılığıyla sahiplik (xwedîtî) oluyor. İyelik sahiplik demektir. Bu isim takıları -a, -ê, -ên dîr. Kürtçe’de bunlara Veqetandek deniliyor.
Daha önce de belirtildiği gibi Kürtçe de kelimelerde cinsiyet farkı vardır. Dişil (D) kelimeler için -a isim takısı, Eril(E) kelimeler için -ê isim takısı kullanılır. Çoğul için de -ên isim takısı kullanılır. Çoğulda cinsiyet farkı yoktur.
Örnekler;
O benim babamdır: Ew Bav(ê) min e
Alinin dayısı gitti mi?: Xal(ê) Elî çû?
Dişillere Örnek;
O senin bacın mı?: Ew xwişk(a) te ye?
Halam geliyor : Met(a) min tê
Çoğullara örnek;
Onlar senin bacıların mı?: Ew Xwişk(ên) te ne?
Sizin dayılar :Xal(ên) we
Bu isim takıları eğer sonuna geldikleri kelime sesli bir harfle bitiyorsa “y” kaynaştırma harfi alırlar.
Örnek; (Erkek) Kardeşim:Bira(y)ê Min
Onun Teyzesi:Xaltî(y)a
Wî/Wê Senin Mektupların :Name(y)ên Te
Teyze,
hala, dayı, baba gibi cinsiyetleri belli olanların kelimeler dışında,
diğer cinsiyet vehmedilemeyecek kelimeler içinde cinsiyet ifade eden
isim takısı gelir.Örnek: Onların ağacı: Dar(a) Wan
Defter Yaprağı: Pel(ê) Defter
Ağaç ve yaprağın herhangi bir cinsiyeti olamaz ama Kürtçe’de her kelimenin bir cinsiyeti vardır. Bunların cinsiyetleri ile ilgili belli kurallar olmakla birlikte her zaman kurallarla bilinemeyebiliyor. Zaten biz daha önce de belirtildiği gibi ayrıntılara inmeyeceğiz. Ancak şunu diyebiliriz ki pratik yaparak bu sorun aşılır.
ÖRNEKLER
Benim gömleğim büyüktür: Îşligê min mezin e
Kapım herkese açık: Deriyê min li herkesê vekiriye
Kalemin nerede? : Pênûsa te li ku ye?
Senin ismin ne? : Navê te çi ye?
Onun aklı çalışıyor: Heşê wî/wê dixebite
Onun arkadaşı geldi mi?:Hevalê/a wî/wê hat?
Bizim Evimiz köydedir: Mala me li gund e
Öğretmenimiz bilgilidir:Mamosteyê/ya me zana ye
Sizin okul büyük mü?: Dibistana we mezin e
Sizin ülkeniz soğuktur :Welatê we sar e
Onların tarlası kıraçtır: Zeviyê wan beyar e.
Onların duvarları eğrildiuwarê wan xera bû
Bazı Kelimelerin Anlamları
Perçekirî:Yırtık
Xweşik;Güzel
Qerçil:Çirkin
Dirêj :Uzun
Kin: Kısa
Teng: Dar
Fireh: Geniş
Ban: Dam
Sol: Ayakkabı
Pace:Pencere
Derî: Kapı
Duwar:Duvar
Mizgeft:Cami
Dergeh: Tekke
Dêr: Kilise
Kenişte: Havra
Parêzgeh:Tapınak
Çêlek: İnek
Ga: Öküz
Hêstir: Katır
Hesp : At
Pisîk: Kedi
Kûçik: Köpek
“E” Eril’in, “D” dişil’in kısaltmasıdır.
Bazı
kelimelerin iyelik eklerinin E-D’likleri kelimenin sahibine göre E-D
olduğu anlaşılır. Örneğin arkadaş kelimesinin E-D olarak tanımlanması
arkadaşın erkek mi, kadın mı olmasına bağlıdır.
Aynı
şekilde öğretmen, doktor, müdür, mühendis vs. kelimeleri de
bunlardandır. Öğretmen erkek ise E, kadın ise D eki alır. O yüzden
verilen örnekte ” Hevalê/a “, ” Mamosteyê/ya ” gibi ayrılarak
verilmiştir.
Daha
önceki dersimizde gördüğümüz gibi 2. grup Şahıs Zamirlerinden 3. tekil
şahıs “O” da E-D ayrımı vardır. Bu yüzden yukarıda türkçe karşılığı “O”
olanların karşılıkları “Wî/Wê” şeklinde yazılmıştır.
5.Yakınlaştırma Zamirleri (Cînavkên Berbihevîn)
İki tane yakınlaştırma zamiri vardır. Bunlar ‘hev’ ve ‘êk’ dır. Bu zamirler tekil için kullanılmazlar. Çünkü isminden de anlaşılacağı gibi birbirine yaklaştırmaya yarıyor. Yaklaştırılacak şey de en az iki adet
olacağına göre tekil değil çoğulu adlandırır. ‘êk’ zamiri Doğulu Kürtler tarafından kullanılır. Kuzeyli Kürtler ‘hev’ zamirini kullanırlar. Bu yüzden biz ‘hev’ zamirini işleyeceğiz ve örneklerimizi onun üzerine
vereceğiz.
Başta da belirttiğimiz gibi ayrıntılara inmeyeceğiz. ‘hev’ Dımılî lehçesindeki ‘yew’ yani bir kelimesinden gelmiştir. Bu zamir Türkçedeki birbirine/birbirinin kelimesinin anlamına yakındır.
‘Hev’, ‘bir’ kökünden gelirken bazı cümlelerde ‘hev’ ile birlikte kullanılan
din’, ‘dî’ ve ‘du’ kelimeleri de ‘du’ yani ‘iki’ kökünden geliyor. Eğer cümle içerisinde ‘hev’ ın yanında bu ‘din’, ‘dî’ ve ‘du’ kelimelerden biri görülürse anlamda bir değişiklik olmaz.
Örnekler
Birbirimizi sorduk: Me li hev pirsî
Onlar birbirleriyle görüştüler: Wan hev û du dît
Birbirinize yetiştiniz mi?: Hûn gihiştin hev
Biz birbirimizi görmüyoruz: Em hev nabînin
Bazı Kelimelerin Anlamları
Dem:An,
Zaman Rojün
Hefte:Hafta
Meh:Ay
Demsal:Mevsim
Sal:Yıl
Sedsal:Asır
Havîn:Yaz
Payîz:Sonbahar
Zivistan:Kış
Bihar:Bahar
Sibe:Sabah
Berbang:Tan
Nîvro:Öğle
Berêvar:İkindi
Êvar:Akşam
Şevece Paşîv: Sahûr
Hirç:Ayı
Ker:Eşek
Xezal:Ceylan Peskovîeyik
Çile:Ocak
Sibat:Şubat
Adar:Mart
Nîsan:Nisan
Gulan:Mayıs
Hezîran:Haziran
Temûz:Temmuz
Tebax:Ağustos
6.Bağlaç Zamiri (Cînavka Girekî)
Bağlaç zamiri iki cümleyi veya özel isimleri birbirine bağlar. Bağlaç zamiri bazı yerlerde özne bazı yerlerde nesne görevi görür. Her zaman olduğu gibi ayrıntılarına inmemeye çalışacağız. Kürtçe’deki bağlaç zamiri ‘ku’
dur. Ama onu tamlayan yani bir önceki cümleye bağlamaya yarayan isim takısıyla beraber kullanılır. Bu takı Kürtçe’de erkek-dişi farklılığı bulunduğundan dişil ve eril kelimelerde değişir. Ayrıca çoğul ve tekil ayırımı da vardır. Bu temelde Kürtçe’de 3 bağlaç zamiri ortaya çıkar.
Bunlar:
Ê ku, A ku, Ên ku. Daha önceki derslerimizde de gördüğümüz gibi ‘ê’ takısı Erilliği (E), ‘a’ Dişilliği (D) gösterir. ‘ên’ takısı da çoğulluğu gösterir. ‘ku’ bağlacı Türkçe’ye de geçmiştir. Ama Kürtçe’deki kadar farklı fonksiyonları yoktur. Türkçe’ye ‘ki’ olarak geçmiştir.
O (D) kaybolandır: Ew a ku wenda bîbû ye. Burada ki ‘a’ takısı onun dişi olduğunu gösterir.
Onlar ki Saidlerdendir: Ew ên ku ji Seîdan in. ‘ên’ takısı Çoğulluk ifade ediyor.
Ben telefonda olanım: Ez ê ku di telefonê da bûm. ‘ê’ takısı Erillik ifade eder.
Harabe
olan ev onlarındır: Xaniyê ku xirabe ye yê wan e. ‘ê’ takısından önceki
‘y’ kaynaştırma harfidir. Bunu daha önceki dersimizde görmüştük. Eğer
‘ê’ takısından önceki harf sesli ise ‘y’ kaynaştırma harfi gelir.
Bazı Kelimelerin Anlamları
Büyük:Mezin
Küçük:Biçûk Hafif:Sivik
Şişman:Qelew
Zayıf:Lawaz
Kalın: Sitûr
İnce: Zirav
Temiz: Paqij
Kirli: Qirêj
Yumurta:Hêk
Süt:Şîr
Yün:Herî Etoşt
Yoğurt:Mast
Arpa:Ceh
Buğday:Genim
Mercimek:Nîsk
Nohut:Nok
Üzüm:Tirî
Soğan:Pîvaz
Yıldız:Sitêrk Güneş:Roj/Tav
Ay:Heyv
Gezegen:Rojgar
Cadde:Papûr
Sokak:Kuçe
Kasaba:Bajarok
Şehir:Bajar
Mahalle:Tax
7.Bileşik Zamirler (Cînavkên Lihevxistî)
Bileşik
Zamirler türemiş zamirlerdir.Bileşik Zamirler ‘bi’ ‘li’ ‘ji’ ‘di’
edatları, ‘ê’ ek zamiri ve yakınlaştırma zamirlerinden olan ‘hev’, ‘êk’
zamirlerinin birleşmesiyle oluşur. Geçen dersimizde ek zamiri ve
yakınlaştırma zamirlerini görmüştük. Bu dersimizi de onun ışığında takip
edersek daha faydalı olacaktır. Bileşik zamirler sadece 3. tekil şahsın
yerini alırlar. Yani ‘Wî’ (E için O) ve ‘Wê’ (D için “O”)nın yerini
alırlar. Geçen ders “ek şeklindeki zamir”de anlatıldığı gibi, burada da
süreç içerisinde bazı sözcüklerin değiştiği görülüyor.
Ji
Kürtçe’de edattır. Çıkma halindedir. Yani Türkçe’deki ‘den’ halidir.
Demek ki Türkçe’deki ‘den’ yerine ‘ji’ kullanacağız. ‘Ji’ dan sonra ‘wî’
veya ‘wê’ gelirse ‘jê’ diye yazılır ve okunur.
Ben
Ali’den istedim: ‘Min ji Elî xwest.’ Burada Elî yerine ‘Wî’
kullandığımızda yani; Ben Ondan (Ali’den) istedim: ‘Min ji wî xwest’
şeklini alır. Ji ile wî yan yana geldiğinde ise artık ‘jê’ diye okunur.
“Min jê xwest.”Biz
Ayşe’den aldık : Me ji Eyşe girt. Burada Eyşê yerîne ‘Wê’
kullandığımızda yani; Biz O’ndan aldık: ‘Me ji wê girt.’ Ji ile Wê yan
yana geldiğinde ise artık ‘jê’ diye okunur. ‘Me jê girt’
‘Bi’
edatı. ‘Bi’ edatı Türkçe’de ile anlamını da verir. ‘bi’ edatından sonra
‘Wî’ veya ‘Wê’ gelirse ‘pê’ diye yazılır ve okunur edilir.
Ben onun ile konuşmuyorum: ‘Ez bi wî/wê re napeyîvim’, yanî ‘ez pê re napeyîvim’Sen
arabayla gel!: ‘Tu bi erebê re were,’ Erebe yerine ‘Wê’ yani ‘O’
kullandığımızda; “tu bi wê re were” halini alır. Bileşik zamir şeklinde
yazmak istersek; ‘tu pê re were’ şeklinde yazılabilir.
‘Di’
edatı Türkçe’de içinde bulunma halini ifade eder. Türkçe’deki ‘de’ dir.
‘Di’ edatı ‘Wî’ veya ‘Wê’ ile beraber bulunursa ‘tê’ olarak yazılıp ve
okunabilinir.
Babam
evdedir (evin içindedir): Bavê min di mal de ye yani ‘bavê min tê de
ye’. Burada ‘mal’ yani Türkçe karşılığı ‘ev’ 3. tekil durumdadır.
‘Li’
edatı Türkçe de ki bulunma halini ve belirtme halini ifade eder. Aynı
şekilde ‘li’ dan sonra 3. tekil gelirse “lê” halini alabilir.
O orada oturdu: Ew li wir rûnişt. Wir yerine ‘wî/wê’ bırakılırsa; Ew lê rûnişt şeklini alır.Ben onu dövdüm: Min li wî/wê xist’ bu da; “Min lê xist” şeklinde okunabilir.NOT:
3. Tekil durum, illa şahıs zamiri olmayabilir. Bir nesne de olabilir.
ÖRN: ‘Min lê xist’ cümlesinde “min li wî/wê xist” olabileceği gibi, ‘Min
li topê xist’ de olabilir. Yani vurulan bir ‘top’ ta olabilir, ‘duvar’
da olabilir, ‘orası’ olabilir.
8.BELİRTİSİZ ZAMİRLER (CÎNAVKÊN NEBINAVKIRÎ)
Bu zamirler sayı, kişi veya mekan olarak bilinmeyen şeylerin yerine kullanılır. Bazıları tekil bazıları çoğuldur. Cinsiyet anlamında nötrdürler. Kürtçe’de belirtisiz zamirler çoktur. Belirtisiz zamirler hem özne hem nesne görevi görebilirler. Biz isimlerini ve anlamlarını verip birkaç örnekle yetineceğiz.
Örnekler
yek:biri,
her yek: her biri,
yek kes; birisi,
kes:kimse,
herkes: herkes,
tişt/ewk
hîç: hiç,
filan:falan
bêvan:filan,
çend: kaç,
her:her,
hemî/hemû
giş/tev:hepsi
tüm/bütün,
hin/hinek:bazı,
çendek:birkaç,
gellek:birçok/bir sürü
Tu car neçûye kar?: hiçbir zaman işe gitmemiş mi? Kesek bi wî nikare: kimse onu yenemez.
Herkes çû malê: herkes eve gitti. Gellek car ez li te geriyam: çok defa seni aradım.
Hemiyê wan xwarin: onların hepsi yedi. Çendek çûn û hatin: birkaçı gidip geldi
Cümle İçinde Geçen Kelimelerin Anlamları;
Dîlok:Antep
Xarpêt:Elazığ
Agirî:Ağrı
Amediyarbakır
Erzingan:Erzincan
Sêwas:Sivas
Dêrsim:Tunceli
Çewlik:Bingöl
Êlih:Batman
Rıha:Urfa
Semsûr:Adıyaman
Çolemêrg:Hakkari
Fiil Rêziman
dilbilgisi Wêje
Edebiyat Çand
9-Bitişik Zamirler (Cînavkên Pêvebestî)
Bitişik zamirler iki gruptur.
1. grup: im, î, e, in ekleridir.
2. grup: me, yî, ye, ne ekleridir.
1.
grup ile 2. grup arasındaki farksonuna geldikleri kelimenin son
harfinin sesli veya sessiz olmasından kaynaklanıyor. Sonuna geldikleri
kelimenin son harfi sessiz ise 1. grup bitişik zamirler, sesli ise
ikinci grup bitişik zamirler kullanılır. 1. grubun da, 2. grubun da
çoğul şahısların ekleri aynıdır.
Bitişik zamirler isim ve sıfatlardan ayrı yazılır fakat fillerle kullanıldıklarında bitişik yazılır.
1. grup bitişik zamirleri isim ve sıfatlara örnek olarak:
Ez im
Ez leşker im : Ben askerim.
Ez rind im : Ben güzelim.
Tu yî
Tu xort î : Sen gençsin.
Tu jin î : Sen kadınsın.
Ew e
Ew baş e? : O iyidir.
Ew karker e : O işçidir.
Em in
Em Kurd in : Biz Kürdüz.
Em dirêj in : Biz uzunuz.
Hûn in
Hûn kin in? : Siz kısa mısınız?
Hûn xizan in : Siz fakirsiniz
Ew in
Ew hunermend in : Onlar sanatçıdır.
Ew xwendekar in : Onlar Öğrencidir.
Yukarıdaki
örneklerde ‘Tu yî’ de asıl olan ‘yî’ değil ‘î’ dir. Ancak ‘Tu’
kelimesinin sonundaki harf sesli olduğundan ‘y’ kaynaştırma harfi
gelmiştir.
1. grup bitişik zamirleri fiillere örnek olarak:
Ez kar dikim: Ben iş yapıyorum.
Ez naçim gund: Ben köye gitmiyorum.
Tu kar dikî: Sen iş yapıyorsun.
Tu naçî gund: Sen köye gitmiyorsun.
Ew kar dike: O iş yapıyor.
Ew naçe gund: O köye gitmiyor.
Em kar dikin: Biz iş yapıyoruz.
Em naçin gund: Biz köye gitmiyoruz
Hûn kar dikin: Siz iş yapıyorsunuz.
Hûn naçin gund: Siz köye gitmiyorsunuz.
Ew kar dikin: Onlar iş yapıyorlar.
Ew naçin gund: Onlar köye gitmiyorlar.
2. grup bitişik zamirleri isim ve sıfatlara örnek olarak:
Ez mamoste me: Ben öğretmenim.
Ez gurî me: Ben kelim
Tu zana yî: Sen bilginsin.
Tu canî yî: Sen canisin
Ew berberî ye: O berberidir.
Ew deştî ye: O ovalıdır (ova tarafındandır)
Em Amedî ne: Biz Amedliyiz.
Em biyanî ne: Biz yabancıyız.
Hûn bende ne: Siz kölesiniz.
Hûn bira ne?: Siz kardeş misiniz?
Ew cîngene ne: Onlar çingenedir.
Ew seyda ne: Onlar seydadır.
2. grup bitişik zamirleri fiillere örnek olarak:
Min tu dîtî: Ben seni gördüm.
Min tu bexşandî: seni bağışladım.
Te ew dît: Sen onu gördün.
Te em bexşandin?: sen bizi bağışladın mı?
Wî em dîtin: O (er) bizi gördü.
Wî ez nebexşandim: O (er) bizi bağışlamadı.
Wê hûn dîtin O(d) sizi gördü.
Wê ew bexşand: O (d) onu bağışladı.
Me ew dîtin: Biz onları gördük.
Me hûn bexşandin: Biz sizi bağışladık
We ez dîtim: Siz beni gördünüz.
We ew bexşandin: siz onları bağışladınız.
Wan tu dîtî: Onlar seni gördüler.
Wan ew bexşandin: onlar onu bağışladılar.
Örneklerde
de görüldüğü gibi özne ile nesne aynı grup şahıs zamirlerinden
oluşamaz. (2. dersimizde işlediğimiz şahıs zamirlerinden hangilerinin
hangi gruba ait olduğunu görebilirsiniz.) Bitişik zamir eki nesneye göre
belirlenir.
Kürtçe’de
bitişik zamirlerin ekleri bunlardır, kullanım şekilleri de bunlardır.
Bazı yörelerde kullanılan şekil yanlıştır. Ez dixwime, hûn dikine, tu
dixwiye, em radibine, ew diçî, ew diçiye gibi kullanımlar yanlıştır.
10.SORU ZAMİRLERİ (CÎNAVKÊN PIRSIYARÎ )
Kürtçe’de dört soru zamiri vardır.
1- ‘kî’ ve ‘kê’: Türkçe’deki ‘kim’ e karşılık gelir.
‘kî’
ve ‘kê’ nötrdür, yani cinsiyetsizdir. ‘kî’ zamiri bükümlü olmayan yani
yalın zamirleri karşılar, ‘kê’ ise bükümlü zamirlere cevap olur. Bükümlü
zamirler daha önceki dersimizde işlediğimiz gibi 2. grup zamir diye
belirttiğimiz zamirlerdir. (bk. Mizgîn Dergisi 16. sayı).
1- Kî çû Dîlokê? (Dilok’a kim gitti?) : Em çûn Dîlokê (Biz Dilok’a gittik)
2- Kê ew sêvê xwar? (o elmayı kim yedi?) : Me ew sêvê xwar (biz o elmayı yedik)
Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi ‘kî’ sorusuna 1. grup zamiri ‘em’ ile cevap verildi,
cümledeki ‘kê’ sorusuna 2. grup şahıs zamiri ‘me’ ile cevap verildi.
Ayrıca ‘kî’ ve ‘kê’ hem özne hem de nesne olarak görev görebilirler.
Kê kî dî? (Kim kimi gördü?) : wê (fatîmayê) ew (xezal) dî [ O (fatîma) onu (xezal’ı) gördü ].
Kî çû mala kê (kim kimin evine gitti) : Ew (xetîce) çû mala wî (azadî) [ O (hatice) onun (azad’ın) evine gitti]
Kürtçe’de kim zamirinin çoğulu, her iki zamirin beraber kullanılmasıyla oluşur.
kî û kî çûn?: Kimler gitti? Kê û kê gotin?: Kimler dedi?
Kî çûn, kê gotin doğru kullanım değildir. Yani çoğulluk fiil ile belirtilmez.
‘çi’ ve ‘çiyê’: ‘çi’ Türkçe’deki ‘ne’ ye karşılık gelir. ‘çi’ cümle içerisinde nesne olarak yer alır.‘çi’ nesne olarak kullanılır.
ÖRN: bêrîvanê (wê) çi da ehmed (ew)? [berivan (O) ahmed’e (O’na) ne verdi?]:
bêrîvanê (wê) pirtûk da ehmed (ew)[berîvan (O) ahmed’e (O’na) kîtap verdi].
‘çiyê’
, Kürtçe’de pratikte çok kullanılmasa da ‘ne’ cümle içerisinde özne
olarak kullanıldığında, özne görevi görür. Buna göre cevaptaki özne de
‘ê’ takısı alır.
ÖRN: çiyê firiya? [ne uçtu?] : Çûkê firiya [Kuş uçtu]. çiyê baz da? [ne koştu?] :Kûçikê baz da. [Köpek koştu]
‘kîjan’
: Türkçe’deki ‘hangi’ ye karşılık gelir. Bileşik bir kelimedir.
‘kî-ji-wan’ zamir ve eklerinden oluşur. ‘kîjan’ zamirinde cinsiyet farkı
vardır. Nötr değildir.
Kîjanê deki ‘ê’ takısı dişillik
göstergesidir. Kîjanî deki ‘î’ takısı erillik göstergesidir. Kîjanan
daki ‘an’ eki çoğulluk belirtir.
ÖRN: Kîjanê xwarin xwar? (D) :Hangisi yemek yedi? Kîjanî çû nêçîrê? (E) :Hangisi ava gitti.
Kîjanan dît? :Hangileri gördü
‘Kîjan’ zamiri hem özne hem nesne olarak görev görürler. Yukarıdakiler özneye örnekti. Nesne ise:
ÖRN: Te Kîjan dît?: Sen hangisini gördün? Kîjanê (D) Kîjan têk bir?: Hangisi, hangisini yendi?
‘Çend’ : Türkçe’deki karşılığı ‘kaçı’ dır. Cevabı sayıyı belirtir.
çend tênê vir? [Kaçı buraya gelecek?] : şeş têne vir [altısı buraya gelecek] Hem özne hem nesne olarak kullanılabilirler.
ÖRN: çendan çend têk birin? [kaçı kaçını yendi?] : diduwan sisêyan têk birin [ikisi üçünü yendi]
11.İŞARET ZAMİRLERİ (CÎNAVKÊN ŞANÎDANÊ)
İşaret zamirleri bir nesnenin yerini göstermeye yarar. İşaret zamirleri de şahıs zamirleri gibi iki gruba ayrılır.
Basit İşaret Zamirleri
Bükümlü İşaret Zamirleri.
Yine bükümlü işaret zamirlerinde cinsiyet farkı vardır.
Basit
işaret zamiri iki tanedir. Bunlar:“ev” ve “ew” dir. Kürtçede “V” harfi
bulunan zamirler yakını, “W” harfi bulunan zamirler uzağı gösterir.
Kürtçede iki mesafe vardır. Uzak ve yakın. Bu noktada Kürtçede:“ev”: bu,
“ew”: “o” yu gösterir. Türkçedeki “şu” yoktur. “şu”nun yerine yine “ew”
kullanılır. Bu temelde yakındaki bir nesne için “ev” uzaktaki bir nesne
içn “ew” kullanılır.
Ayrıca Kürtçede tek başlarına
kullanıldığında isimlerin çoğulu belli değildir. Bunu daha önce şahıs
zamirlerini işlerken belirtmiştik. Çoğulluk (piranetî) tekillik
(yekanetî) yüklemden anlaşılır.Ev dirêj e: Bu uzundur. Ev dirêj in:
Bunlar uzundur. Ew baş e: O iyidir. Ew baş in: Onlar iyidirBasit işaret
zamirlerinde cinsiyet farkı yoktur.
Bükümlü İşaret Zamirleri cümle içerisinde çeşitli haller alırlar. Bu haller ancak pratik ile doğru bir şekilde öğrenilebilinir.
Basit
İşaret zamirlerinden farklı olarak çoğulları da belirten zamirler
vardır.* Bükümlü İşaret Zamirleri, (geçen derste de gördük) Bükümlü
Şahıs zamirleri gibi sadece geçmiş zamanda kullanılır.
Bükümlü
işaret zamirlerinde cinsiyet farkı sadece tekillerde vardır.Eriller
(er) “Δ ile dişiller (d) “Ê” harfiyle anlaşılır.“vî” : bu, “wî” : o yu
belirtir. Tabiki eriller için. Çünkü yukarıda da belirtildiği gibi ” Î ”
harfi vardır.“vê” : bu, “wê ” : o yu belirtir. Dişiller için. Çünkü ” Ê
” harfi vardır.“van”: bunlar, “wan” onlar sözcüklerinin karşılığıdır.vî
neda : bu vermedi (er) vê xwar : bu yedî (d) wî go : o dedi (er)wê
xwend : o okudu (d) van dî : bunlar gördüler wan vexwar : onlar içtiler.
ÖRNEKLER
Ev çû mal : Bu eve gitti
Ew çi dixwîne? : O ne okuyor?
Ev kurê kî ne? : Bunlar kimin oğulları?
Ew derew nakin : Onlar yalan söylemez
Vî erdê xwe ajot : Bu toprağını sürdü
(er)Vê malê paqij kir : Bu evî temizledi
(d)Wî çi xwar? : O ne yedî?
(er)Wê pênûsê negirt : O kalemi almadı
(d)Van kî kuşt : Bunlar kimi öldürdü?
Wan erebê şûştin : Onlar arabayı yıkadı
Bazı Kelimelerin Anlamları
Tîp: Harf
Kîte: Hece
Bêje: Kelime
Hevok: Cümle
Serbend: Paragraf
Şemî: Cumartesi
Yekşem: Pazar
Duşem: Pazartesi
Sêşem: Salı
Çarşem: Çarşamba
Pêncşem :Perşembe
În:Cuma
Rûniştin: Oturmak
Rabûn: Kalkmak
Bazdan: Koşmak
Meşîn:Yürümek
Şûştin: Yıkamak
Mizgîn: Müjde
Kom: Grup
Civak: Toplum
Dilovan: Rahman
Dilovîn: Rehîm
Bihişt: Cennet
Dojeh:Cehennem
Ferîşte: Melek
