Kürt Edebiyatının Temel Taşlarından Feqiyê Teyran
Kürtlerin Yunus Emre’si olarakda anılan Feqîyê Teyran veya Fakî-yi Tayran (d.1590 – ö.1660), asıl adı Muhammed olan Kürtçe şair, masal ve destan yazarı.En önemli eseri Hespê Reş‘tir (Kara At). Bu eser 1965’te Moskova’da Kürtçe-Rusça olarak yayınlandı.
Feqîyê Teyran Müküs’de (Van Bahçesaray) dünyaya gelmiştir. Medrese eğitimi alan Teyran’a Feqîyê ismi, ilimden/talebe kelimesinden; Teyr/kuş ise (Mantık et-Tayr) adlı eserden gelir.Kelime manası olarak kuşların hocası anlamına gelmektedir.
| Feqiyê Teyran | |
|---|---|
| Mahlas | Mihê, Feqiyê Gerok |
| Doğum | 1590 Van |
| Ölüm | 1660 Van |
| Milliyet | Kürt |
| Meslek | Şair,Yazar,Filozof |
| Dönem | 17.yy |
| Tür | Destan,Masal |
| Akım | Kürt Edebiyatı |
| İlk eseri | Hespê Reş |
|
|
|
|
|
|
Feqıyê Teyran Kürt edebiyat tarihinde önemli bir yere sahiptir.
Feqiyê Teyran bir Kürt ozanıdır ve Kürtçeyle şiir yazan en eski ozanlardan bir tanesidir. Kürt Edebiyatı Tarihi’nde büyük bir şair, filozof, öykü ve destan yazarıdır. İsmi Kürtler arasında
çok yaygındır. Şiirleri genel olarak lirik tarzda yazıldığı ve dilini
de yalın, akıcı ve anlaşılır bir biçimde kullandığı için halk arasında ezbere bilinir.
Şarkılara bile konu olmuş Feqîyê Teyran yazmış olduğu destan ve hikaye tarzı şiirleri, dilden dile dolaşır insanlar arasında. Feqî’nin Şêx Sen’an, Zembîlfiroş, Bersîsê Abid ve Kela Dimdim gibi destan ve hikayelerini bilen insan sayısı tahmin edilenden çoktur.
İlahi sevgi, aşk ile gerçek sevgiyi, aşkı beraber işlemiştir. Bunun yanı sıra konu yönünden çok zengindir. Allah, din, peygamberler gibi inançla, Kürt şairleriyle, toplumsal ve tarihi olaylarla, aşk, doğa ve tasavvufla ilgili
yazmıştır. Çok güçlü olan edebi dili bile sade ve anlaşılırdır.
En karmaşık konu bile billurlaşmıştır ellerinde. Dili halkın diline yakındır. Halkın gündelik dilini edebi dile ustaca ve anlaşılır bir biçimde yapıtlarında kullanmıştır. Bu yönüyle de halk tarafından bilinmiş, yapıtları çok kolay olarak halk arasında yaygınlaşmıştır. Dilden dile akarak günümüze kadar gelmiştir.
Kürt Tasavvufi Halk Edebiyatının ilk temsilcilerindendir.Feqıyê Teyran;Aşkın ve Sevginin Şairi olarak da anılmaktadır.
Yaşar Kemal’in Karıncanın Su İçtiği isimli romanın sekizinci bölümünde masalsı bir şekilde Feqıyê Teyran anlatılmaktadır.
Feqıyê Teyran,şiirlerinde Feqê Têra, Feqîyê Gerok, Meksî, Xoce, Mîr, Mihê, Mîm û Hê gibi mahlaslar kullanmıştır.
Soylu bir ailenin çocuğu olan Feqıyê Teyran’ın dedeleri Osmanlı devletinden “MİRLİK” ünvanını almışlardır.
Feqıyê Teyran’ın Eserleri
Arapça ve Farsça dillerini, edebiyatını çok iyi bilmesine karşın o özellikle tüm yapıtlarını Kürtçe yazmıştır. Kürt edebiyatında önemli bir şair, masal ve destan yazarı olan Feqıyê Teyran Kürt edebiyatına birçok yapıt armağan etmiştir.
Feqıyê Teyran’ın Şiirleri
Hespê Reş
Şêxê Senan (Senan Şeyhi)
Qiseya Bersiyayî (Bersiyay’ın Öyküsü)
Dilo Rabe Dilo Rabe
Ey Avê Av
Xan Dimdim
Bersîsê ‘A’bid
Sîseban
Dağınık Tek şiirleri
Ellah Çı Zatek Ehsen e (20 Altılık)
Hey Av u Av (51 dörtlük)
İro Jı Dest Husna Hebib (33 Dörtlük)
Bı Çar Keriman (7 Dörtlük)
Melayê Batê Kanê (11 Dörtlük)
Ez Çı bêjım ( 8 Dörtlük)
Feqe U Mela (50 Altılık)
Feqe u Bılbıl (18 Altılık)
Ay Dılê Mın (19 Dörtlük)
Qewi İro Zeif Halım ( 18 Dörtlük)
Dilber (16 Dörtlük)
Dılo Rabe (80 Dörtlük)
Çıya Ani (4 Dörtlük)
Dengbêjê Jaran i (4 Dörtlük)
Yar Tu yi (18 Altılık)
Feqıyê Teyran u Evina Dılan
Mıhacır
Dewran
Ê Bên
Feqıyê Teyran u Dilber
Feqıyê Teyran u Qulıng
Feqıyê Teyran U Roj
Dilbere şiirini Aram Tigran şiiri bestelemesiyle Kürt Müziğine kazandırmıştır. Ay Dilbere dinlemek için tıklayın.
Feqiyê Teyran Ez Şiiri
Îro ji dest husna hebîb sergeste û heyran im ez
Min eşq û muhbet bûn nesîb sewadê sergerdan imlez
Eşqê gelek sewda kirin bê mal û bê mewda kirin
Nûra çira winda kirin Mûsayê Imran im ez
Mûsa ji dest husna bi nûr şêrîniya xalên di hûr
Secde bire ber Kohê Tûr nêzîkî remzê wan im ez
Remzê ku dê dilber bikin carek bi çeşman seyr bikin
Dê kohê Qaf ker ker bikin mecrûhê pir-kovanim ez
Min ah ji dest kovan û qehran min sebr nayêt li sehran
Şubhetê mewcên di behran qulzemê umman im ez
Qulzem û behrên di heftê agirê eşqê ku keftê
Dê bisojit subhe neftê min diye, pê zanim ez
Min diye muhbet çi reng e sohtim edoja pir-ye’ke
Min mudam dil jê biheng e bi nalîn û efxan im ez
Nalîna teyr û tuyûran kalîna çeng û bilûran
Xulxulên di qesr û qusûran bulbulê xoşxan im ez
Bulbulim daîm dixwînim ez yeqîn ez te bibînim
Dîn dibim sewda dimînim serxoş û sukran im ez
Serxoş û ebter kirim te ji illeta rengzer kirim
Te sotim û ker ker kirim tu agir î buryan im ez
Agir û pêta di dil da me’neyan daxan ku hilda
Ew kitab naçit du cilda hafizê medhan im ez
Hafizê medh û pesendan rohiya mehbûb û rindan
Bê hisab werbûn di findan satiyê bêcan im ez
Soti me qet pêt û nar ne kuştîme derb lê diyar ne
Min demek sebr û qerar ne nexweşê pir-jan im ez
Nexweşê reng lê nemayî dest li ser falê nihayî
Wan digot ji çavê giyayî kûştiyê e’ynan im ez
Kuştime herdu ‘uyûnan yan kî yêd nisbet ji nûnan
Radikit ew qetl û xûnan girtiyê zindan im ez
Girtî me insaf di mîr ne qazî û muftî ve bîr ne
Qeyd kirim kes bê xebîrne bendeyê hicran im ez
Ma di benda firqeta te canfidayê xid**** te
Da bibînim reh**** te nobedarê xanim im ez
Nobedarê qullehê xo dergevanê dergehê xo
Bîne bîr û agahê xo tûleyê asîtan im ez
Tûleyê dergahê yar im şev û rojan nobedar im
Westayê der întîzar im çavrêyê Sultan im ez
Çavrêyê sirra li pêş im meqseda ezlê feniş im
Hicreta Yûsuf dikêşim Ye’qûbê Ken’an im ez
Kor e bo Ye’qûb ji dînê j’perdeya daxa evînê
Ger dibên veke birînê hewceyê Lokman im ez
Wan digot Lokman tebib e gote min xef ‘endelib e
Şafiyê derdan hebîb e pê bawer û îman im ez
Sond dixwim sa’id û destan kevir û seylêd li bestan
Min bi xom li curhan bebestan be rahet û asan im ez
‘Aşiqa rahetya kêm e agir û pêt a dilê me
Çend hezar medhan dibême muhitê esman im ez
Xwezî min sed ser hebûna sed hezar dev pê ve bûna
Ew hemûl’medhên te bûna hêj bi wan niqsan im ez
Ez kiz û zer bûm ji qehrê dê devêk çibkit ji behrê
Yan du çav çibkin ji sehrê bê dîtina eynan im ez
Sed hezar çav min divêna bayekî perde hilîna
Xet û xal min têr bidîna eşqe qûtî can im ez
Her kesê eşq tê eser kit sed hezar perdan di ber kit
Hemuyan dê ker be ker kit tazî yû ‘uryan im ez
Perde çû ez mame tazî dil sirra mehbûb dixazî
Min ibadet eşq û bazî bê mey û meyxan im ez
Xaniya bade û mey tê mexnî yû hem çeng û ney tê
Min ji eşqan heye-hey tê serxweş û sukran im ez
Serxoşê ava heyatê meclisa reqs û sematê
Dê çi kim bi sewn û selatê b’kûzê û fîncan im ez
Ew meyê gerden dirêjan şîşe û wan bade rêjan
Min nema hiş li nivêjan li deftera dînan im ez
‘Mim’ û ‘Hê’ aqil vederda sicleya eşqê û derda
Lew qelem anî bi ser da me’fuyê Xufran im ez
Feqiyê Teyran
Yar Tu Yi
Bizan ku min yar tu yî
Dil jê birîndar tu yî
Ez kuştim yekcar tu yî
Kubkub li min yar çar tu yî
Bi dest û hem yar tu yî
Pir li min kubar tu yi
Ê b’xezeb sendî ez im
Di qeyda benda ez im
Xweş qeda elîa tu yî
Cama peyala tu yî
Xweş-bejn û bala tu yî
Delal di mala tu yî
Berbextê tala tu yî
Nîmetê ala tu yî.
Ê b’şewqa xala tu yî
Daîm dinalî ez im
Zar zar dikalî ez im
Harot di çalî ez im
Dûr ji wî halî ez im
Yar di xeyalî ez im
Aşık, sevgilinin aşkından her daim belengaz, mest ve sarhoştur. Aşık/bülbül, her daim gülün-sevgilinin bahçesinde öten, yalvaran, feryat eden, mum gibi yanıp kül olan, acı çeken ama bu acıdan da memnun olan kişidir. Gül, gonca gibidir henüz açmamıştır. Aşık/bülbül şakıya şakıya sonunda goncayı gül yapar.
Îro ji destê husna hebîb sergeşt û heyranim ez
Min eşqû û muhbet bûn nesîb sewadê sergerdan im ez
Bilbil im daîm dixwînim ez yaqîn ez te bibînim
Dîn dibim sewda dimînim serxoş û sekran im ez
Nalîna teyr û tuyûran kalîna çeng û bilûran
Xulxulên di qesr û qusûran bilbilê xoşxan im ez
Aşağıdaki şiirinin bir bölümünde dinî kişiliklerin/önderlerin bile bu dünyadan göçtüğünü anlatır.
Ne Adem ma û ne Aîş ma
Ne nuh ma û ne Îdrîs ma
Ne Yûsûf ma ne Cercîs ma
Ne Eyûbê birîndar e
Ne Yehya ma ne Salîh ma
Ne Harûn ma ne Mûsa ma
Ne Meryam ma ne Îsa ma
Aynı şiirinde kullandığı isimlerden de anlaşılıyor ki Feqiyê Teyra(n), tarihî olaylardan ve tarihî kişiliklerden haberdardır. Aşağıdaki dizeleri yazan şairin iyi bir eğitim almış olması kesindir.
Ne Calis û ne Soqrat man
Ne Talis û ne Boqrat man
Ne Zulqerneyn û ne Mîr’at man
Ne Cumcum ma ne Exyar e.
Ne Eflatun û Loqman man
Ne Dawid û Suleyman man
Ne Fi’rewn û ne Haman man
Şiirleri, genellikle halk şiirinde kullanılan hece vezninin 8’li ölçüsüne uyar. Genellikle yarım, tam ve zengin kafiye kullanmıştır.
Baxê ku baxvan bête ber
Erdek heye ew lê nebî
Dara ku enqa bête ser
Belgek heye sih lê nebî
Kî ji nî’metê dê dit xeber
Ya Reb derê derê feyzê vebî
Şiirinde ritmik ve müzikal bir tad olduğunu söylemek yanlış olmaz. Bu yüzdendir ki birçok şiiri bestelenmiştir. “Dîlber” ve “Dilo Rabe” bunlardan en çok bilinenleridir.
Ey dilberê wey dîlberê
Feryad ji destê keserê
Avek ji avê kewserê
Wêran ez im malim xirab
Teyra(n)’ın en önemli özelliklerinden bir tanesi de kelime tekrarları yoluyla şiirinin ölçü, kafiye ve anlamını güçlendirmesidir. “ne” ve “man” kelimeleri ile oluşturduğu mükemmel ahenge birbirine yakın anlamlı diğer kelimeler ve sesli-sessiz harfler arasındaki uyum eşlik eder.
Ne belçim man ne sinbul man
Ne ruhan man ne sorgul man
Ne hevrî man ne hevdil man
Feqiye Teyran’ın Kabri
Feqiyê Teyran Mezar taşında şunlar yazmaktadır;
“Haza merqadu es-se’îd el-merhum, el-mexfûr,
El- muhtaç ila rehmetullahî te’ala
Muhemmed el-meşhûr Feqeh-İ Teyran
Fi sena 1041” (!631-1632M.)
Tercümesi; “Bu, mutlu, merhum ve meğfur, Allahu Te’ala’nın rahmetine istanbul şişman escort muhtaç Feqeh-İ Teyran ismiyle meşhur Muhammedin kabridir. Yıl 1041”
Feqiyê Teyran’ın Kabrinin olduğu köy
Feqıyê Teyran, Kürt edebiyat tarihi için bir hazinedir. Fakat bu hazinenin hala aydınlatılmamış birçok yönü
de mevcuttur ne yazık ki. Yapılacak araştırmalar onun karanlıkta Halkalı zayıf escort kalmış yönleri ve ürünleri hakkında bizi daha bir aydınlatacak, belirsizlikleri ortadan kaldıracaktır
Son 90 yıldır, Kürtler ve Kürtçe üzerine çok açık bir asimilasyon uygulanmıştır. Bu baskıcı uygulamalar, daha önce Kürtçe yazmış olan ulemanın da gözardı edilmesine sebep olmuştur.
Gerçi son yıllarda, Kürtçemizle ilgili mahcup bir serbestiyet de gözlenmektedir. Eminim ki bu serbestiyet ve defacto durumlar, sistemleştirilip daha yasal ve hakkettiği meşrutiyet çerçevesinde yaygınlaştırılırsa, Feqiyê Teyran ve onun gibi olan diğer ulemadan Gazinatep sarışın escort daha fazla yararlanabilme imkanı olup Kürtlerin tarihlerini edebiyatlarını daha iyi öğrenebilme fırsatı bulacaktır.